κάλαντα

Εθιμικά τραγούδια, τα οποία τραγουδούν ομάδες παιδιών ή σπανιότερα ενηλίκων, κυρίως την παραμονή των μεγάλων γιορτών του Δωδεκαημέρου (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα). Τα κ. εξιστορούν, μυθοποιημένα, τα περιστατικά των αντίστοιχων ημερών, είναι όμως και ευχετικά τραγούδια, γιατί περιέχουν ευχές για τον νοικοκύρη και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας που επισκέπτονται οι τραγουδιστές. Η συνήθεια των κ. είναι διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα, στην ύπαιθρο και στα αστικά κέντρα. Υπάρχουν στερεότυπες μορφές κ. που τραγουδιούνται σε όλη την Ελλάδα και, όπως φαίνεται από τη γλώσσα τους, έχουν λόγια προέλευση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το έθιμο δεν είναι λαϊκό· απεναντίας φανερώνει την εξάπλωσή του σε όλη την έκταση της χώρας, γεγονός που έκανε αναγκαία την καθιέρωση μιας κοινής μορφής που να περιλαμβάνει όλες τις τοπικές παραλλαγές οι οποίες, παράλληλα, τραγουδιούνται στα διάφορα μέρη. Η λέξη κ. ανάγεται στην αρχαία ρωμαϊκή Πρωτοχρονιά, που γιορταζόταν στις Καλένδες (δηλαδή την πρώτη ημέρα) του Ιανουαρίου (από τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. · παλαιότερα η ρωμαϊκή Πρωτοχρονιά άρχιζε τον μήνα Μάρτιο). Στη νεότερη Ελλάδα το έθιμο προήλθε από το Βυζάντιο, συνδυασμένο με τις μεγάλες χριστιανικές γιορτές, τις οποίες η Εκκλησία τοποθέτησε σκόπιμα στην κρίσιμη εκείνη περίοδο, για να εκτοπίσει άλλες, λαμπρές ειδωλολατρικές γιορτές. Έτσι τα κ., παρά τη χριστιανική τους επίφαση, προέρχονται από προχριστιανική εποχή. Απήχηση της αρχαιότητας του εθίμου αποτελεί η παλαιότερη συνήθεια της νοικοκυράς να φιλοδωρεί τους τραγουδιστές με κουλούρια, ξηρούς καρπούς και άλλα φαγώσιμα, που συμβόλιζαν την αναμενόμενη καλή σοδειά του νέου χρόνου. Σήμερα το φιλοδώρημα είναι συνήθως χρηματικό.Το έθιμο όμως είναι παλαιότερο και από την ονομασία του, όπως φανερώνουν τα κ. του νέου έτους, κατά τα οποία έως πριν μερικά χρόνια οι καλαντιστές κρατούσαν χάρτινο ομοίωμα καραβιού, το οποίο συσχέτιζαν με το πλοίο της αρχαίας γιορτής των Ανθεστηρίων (με το πλοίο παρίσταναν τον ερχομό του Διονύσου, θεού της βλάστησης). Τέλος, ένα άλλο στοιχείο του εθίμου, που επιβίωσε έως τα νεότερα χρόνια σε μερικούς τόπους, το χτύπημα των νοικοκυραίων με χλωρά κλαδιά δέντρων, για να μεταδοθεί σε αυτούς αναλογικά η ανθηρότητα των φυτών, τοποθετεί τη γένεση του εθίμου σε εποχή προγενέστερη και από εκείνη της αρχαίας Ελλάδας, γιατί η πίστη αυτή συναντάται σε πλήθος λαών και πρέπει να θεωρηθεί πιθανότατα ως επιβίωση πανάρχαιων και πρωτόγονων δοξασιών.

* * *

και κάλανδα, τα (Μ κάλαντα)

νεοελλ.

ευχετήρια και εγκωμιαστικά εορταστικά άσματα που τραγουδιούνται, συνήθως από παιδιά, κατά τις παραμονές τών Χριστουγέννων, τής Πρωτοχρονιάς και τών Θεοφανείων

μσν.

φρ. «ἔχω κάλαντα» — έχω κάθε μέρα γιορτή.

[ΕΤΥΜΟΛ. < καλάνδαι < λατ. calendae (dies) (< θ. cal- που απαντά στο λατ. ρ. calo, -are «καλώ, φωνάζω», πρβλ. καλώ) «η πρωτομηνιά» στο ρωμαϊκό ημερολόγιο, κατά την οποία γινόταν γιορτή. Την παλιότερη γνωστή μαρτυρία για το έθιμο τών καλάντων δίνει ο Ιω. Τζέτζης (Χιλιάδες) τον 12ο αιώνα].